Odpowiedzialność karna członków rad nadzorczych spółek

Odpowiedzialność karna członków rad nadzorczych spółek: Analiza przypadków, w których decyzje nadzorcze mogą prowadzić do sankcji karnych

Odpowiedzialność karna członków rad nadzorczych – kiedy nadzór kończy się w sądzie?

Odpowiedzialności członków władz spółek za ich działania na szkodę reprezentowanych podmiotów jest istotnym tematem z punktu widzenia prawidłowości funkcjonowania obrotu gospodarczego. W literaturze dość szeroko omówiono ten temat, lecz w zakresie dotyczącym głównie członków zarządu. Zarząd nie jest jednak jedynym organem jaki występuje w spółkach, gdzie mamy także radę nadzorczą (w niektórych przypadkach również komisję rewizyjną), której głównym zadaniem jest nadzór nad działalnością spółki we wszystkich aspektach, czyli kontrola działania zarządu. W niniejszym artykule autor podejmie rozważania w zakresie odpowiedzialności karnej członków rady nadzorczej. Zagadnienia dotyczące odpowiedzialności członków rady nadzorczej w zakresie norm prawa cywilnego nie będą przedmiotem analizy artykułu.

Podstawowe obowiązki członka rady nadzorczej nie ograniczają się tylko do działań kontrolnych, takich jak ocena sprawozdań zarządu z działalności spółki oraz sprawozdań finansowych, ale podejmuje także działania nadzorcze.

Uprawienia członka rady nadzorczej dają mu możliwość nadzoru nad wszystkimi sferami działalności spółki. Pozwalają one na ingerencję rady nadzorczej w funkcjonowanie spółki. W tak daleko idący sposób, jak powoływanie, odwoływanie członków zarządu spółki, możliwość zwoływania walnych zgromadzeń. Radzie nadzorczej przyznano również uprawnienia polegające na zawieszeniu w czynnościach, z ważnych powodów, poszczególnych lub wszystkich członków zarządu. A nawet delegowaniu członków rady nadzorczej, na okres nie dłuższy niż trzy miesiące, do czasowego wykonywania czynności członków zarządu, którzy zostali odwołani, złożyli rezygnację albo z innych przyczyn nie mogą sprawować swoich czynności. Istotne jest jednakże, iż uprawnienia członka rady nadzorczej nie obejmują wydawania zarządowi wiążących poleceń dotyczących prowadzenia spraw spółki.

Tak określone uprawnienia członka rady nadzorczej, mogłyby bez głębszej analizy wskazywać, że rada nadzorcza nie jest organem kierowniczym, lecz jedynie typowo nadzorczym. Z opisanych powyżej kompetencji nie wynika bowiem, że rada nadzorcza ma decydujący wpływ na zarządzanie spółką i jej reprezentowanie. Bardziej szczegółowa analiza i ocena kompetencji tego organu może prowadzić – w poszczególnych konkretnych obszarach działania członków rady nadzorczej – do odmiennych wniosków.

Zasady reprezentacji spółek wskazane w Kodeksie Spółek Handlowych (k.s.h.) przewidują, że w umowie między spółką a członkiem zarządu oraz w sporze z nim, spółkę reprezentuje rada nadzorcza lub pełnomocnik powołany uchwałą zgromadzenia wspólników. Dotyczy to wszystkich umów i sporów między spółką a członkami jej zarządu. Przy czym nie ma tu znaczenia rodzaj dokonywanej czynności i rodzaj umowy. Typowymi umowami będą umowy o wykonywanie pracy przez członka rady nadzorczej (umowa o pracę, umowa zlecenia, kontrakt menedżerski), inne umowy cywilnoprawne (np. umowa o zakazie konkurencji), czy też często spotykane w tego typu przypadkach umowy o powierzenie członkowi zarządu mienia spółki.

Rada nadzorcza udziela również zgody członkom zarządu na zajmowanie się interesami konkurencyjnymi, o ile statut spółki tak stanowi albo jeżeli rada nadzorcza jest uprawniona do powoływania zarządu. Rada nadzorcza dokonuje także wyboru podmiotu uprawnionego do badania sprawozdań finansowych, do wykonywania badania lub przeglądu sprawozdania finansowego (chyba, że statut lub inne wiążące jednostkę przepisy prawa stanowią inaczej).

Rada nadzorcza w wielu przypadkach przejmuje zatem kompetencje zarządu w zakresie prowadzenia spraw spółki i jej reprezentacji. Z przepisów kodeksu spółek handlowych wynika również, iż statut spółki może rozszerzyć uprawnienia rady nadzorczej poprzez zobowiązanie zarządu do uzyskania zgody rady nadzorczej przed dokonaniem przez zarząd oznaczonych w statucie spółki czynności.

W tych sytuacjach rada nadzorcza przyjmuje funkcje organu kierowniczego, ponieważ prowadzi sprawy spółki i reprezentuje spółkę zamiast zarządu. Dokonywanie takich czynności, sprawia, że odpowiedzialność członków rady nadzorczej może być oceniana także z punktu widzenia przepisów prawa karnego i odpowiedzialności karnej.

Karna odpowiedzialność członków rad nadzorczych jest związana z ogólną zasadą ponoszenia przez sprawcę ujemnych konsekwencji w postaci sankcji karnej, za przypisany mu czyn. Członkowie rady nadzorczej nie mogą być niejako automatycznie pociągani do odpowiedzialności za działania zarządu tylko dlatego, że uczestniczyli w podjęciu danej decyzji. Odpowiedzialność karna członka rady nadzorczej ma charakter osobisty. Nie jest automatyczna i zależy od konkretnych okoliczności sprawy. Bardzo często zdarza się, że zarząd ukrywa przed radą nadzorczą określone informacje lub też przedstawia informacje nieprawdziwe. Nieraz poszczególni członkowie zarządu czy rady nadzorczej podejmują – niezależnie od wiedzy innych członków – działania mające charakter czynów zabronionych, za co nie mogą automatycznie odpowiadać członkowie rady nadzorczej. Dopiero ocena ich poszczególnych działań będzie wpływać na zakres odpowiedzialności poszczególnych członków rady nadzorczej. Koniecznym dla przypisania odpowiedzialności będzie ustalenie zamiaru popełniania danego czynu. W ramach tych ustaleń istotne jest, że członek rady nadzorczej powinien przy wykonywaniu swoich obowiązków, dołożyć staranności wynikającej z zawodowego charakteru swojej działalności oraz dochować lojalności wobec spółki.

Sprawdź, w jakich sytuacjach członkowie rad nadzorczych mogą ponosić odpowiedzialność karną. Przykłady, przepisy

W zakresie aktów prawnych regulujących kwestie odpowiedzialności karnej członków rady nadzorczej, należy wyszczególnić, iż członkowie rady nadzorczej mogą popełnić przestępstwa wskazane, przede wszystkim w ustawach:

– Kodeks Karny – art. 296 § 1 i § 1a działanie na szkodę spółki; art. 296a § 1 przekupstwo menedżerskie czynne; art. 296a § 2 przekupstwo menedżerskie bierne,

– Kodeks Spółek Handlowych, tj. art. 587 odpowiedzialność za ogłaszanie nieprawdziwych danych,

– Ustawie o rachunkowości, art. 77 nieprawidłowe sporządzenie sprawozdań,

– Ustawie o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji, art. 23 bezprawne ujawnianie lub wykorzystywanie tajemnic przedsiębiorstwa.

Analizę odpowiedzialności karnej członków rady nadzorczej należy rozpocząć od czynów stypizowanych w kodeksie karnym, w szczególności przestępstwa z art. 296 § 1 k.k., które jest najbardziej typowe i najczęściej spotykane przy ocenie odpowiedzialności karnej członków rady nadzorczej.

Zgodnie z powołanym przepisem art. 296 k.k.:

„§ 1. Kto, będąc obowiązany na podstawie przepisu ustawy, decyzji właściwego organu lub umowy do zajmowania się sprawami majątkowymi lub działalnością gospodarczą osoby fizycznej, prawnej albo jednostki organizacyjnej niemającej osobowości prawnej, przez nadużycie udzielonych mu uprawnień lub niedopełnienie ciążącego na nim obowiązku, wyrządza jej znaczną szkodę majątkową, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.

• 1a. Jeżeli sprawca, o którym mowa w § 1, przez nadużycie udzielonych mu uprawnień lub niedopełnienie ciążącego na nim obowiązku, sprowadza bezpośrednie niebezpieczeństwo wyrządzenia znacznej szkody majątkowej, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.
• 2. Jeżeli sprawca przestępstwa określonego w § 1 lub 1a działa w celu osiągnięcia korzyści majątkowej, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.
• 3. Jeżeli sprawca przestępstwa określonego w § 1 lub 2 wyrządza szkodę majątkową w wielkich rozmiarach, podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10.
• 4. Jeżeli sprawca przestępstwa określonego w § 1 lub 3 działa nieumyślnie, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.
• 4a. Jeżeli pokrzywdzonym nie jest Skarb Państwa, ściganie przestępstwa określonego w § 1a następuje na wniosek pokrzywdzonego.
• 5. Nie podlega karze, kto przed wszczęciem postępowania karnego dobrowolnie naprawił w całości wyrządzoną szkodę.”

Sprawcą wskazanego przestępstwa (podmiotem czynu zabronionego) może być osoba obowiązana na podstawie przepisu ustawy, decyzji właściwego organu lub umowy do zajmowania się sprawami majątkowymi lub działalnością gospodarczą osoby fizycznej, prawnej albo jednostki organizacyjnej niemającej osobowości prawnej. Odmienne kompetencje zarządu i członków rady nadzorczej zmuszają do odrębnej oceny podejmowanych przez te organy działań. Bezpośrednie prowadzenie spraw majątkowych spółki przez zarząd powoduje bowiem, że organ ten zawsze będzie podejmował czynności wykonawcze związane z określonym czynem zabronionym, co przy pozostałych organach – w tym radzie nadzorczej – jest ograniczone, a często właściwie wyłączone. Bowiem to zarząd, z uwagi na posiadane uprawnienia i obowiązki, odpowiada za kondycję finansową spółki oraz za jej działania zgodne z prawem. Obowiązku tego nie można wyłączyć lub ograniczyć w drodze odpowiednich postanowień umowy lub uchwał spółki.

W pierwszej kolejności należy się zastanowić czy członek rady nadzorczej może w ogóle popełnić przestępstwo z art. 296 k.k.? W tej sytuacji priorytetowo należy poddać ocenie możliwość zakwalifikowania członka rady nadzorczej do kręgu podmiotów obowiązanych do zajmowania się sprawami majątkowymi spółki w myśl art. 296 k.k. Przestępstwo karalnej niegospodarności polega na wyrządzeniu szkody majątkowej podmiotowi, którego sprawami majątkowymi zajmuje się sprawca. Wyrządzenie szkody nastąpić ma „przez nadużycie udzielonych mu uprawnień lub niedopełnienie ciążącego na nim obowiązku”.

Nadużycie uprawnień, rozumiane jako wadliwy – z punktu widzenia racjonalnego gospodarza – wybór celów, środków lub sposobów prowadzenia przedsiębiorstwa, może być uznane za znamię rozważanego czynu zabronionego wyłącznie wtedy, gdy wyznaczone uprawnienia mają taką ogólną (niesprecyzowaną) treść, będzie przy ocenie czynu z art. 296 k.k. występować stosunkowo rzadko.

Najszersze perspektywy pociągania członków rad nadzorczych do odpowiedzialności karnej wynikają z przyjęcia, że podstawą takiej odpowiedzialności będzie niedopełnienie ciążącego na nich ogólnego obowiązku nadzoru nad działalnością spółki. Jest to obowiązek ciążący z mocy ustawy (art. 219 § 1 k.s.h.), więc jego niedopełnienie może stanowić o popełnieniu przez członka rady nadzorczej czynu zabronionego z art. 296 k.k. Twierdzenie o popełnieniu czynu zabronionego opiera się w takim przypadku na ustaleniu, że członek rady nadzorczej, przez niedopełnienie ciążącego na nim obowiązku nadzoru nad działalnością spółki, wyrządził jej szkodę majątkową. Członek rady nadzorczej odpowiada zatem za niezapobiegnięcie wystąpieniu skutku spowodowanego przyczynowo działaniem innej osoby lub osób (np. członków zarządu spółki). Odpowiedzialność karna członka rady nadzorczej możliwa jest wobec przyjęcia, że ciążył na nim prawny, szczególny obowiązek zapobiegnięcia skutkowi w postaci szkody majątkowej (art. 2 k.k.). Uchybienie temu obowiązkowi stanowi podstawę przypisania członkowi rady nadzorczej „wyrządzenia” szkody majątkowej spółce, przy zastrzeżeniu ustalenia, że rada nadzorcza zajmowała się w danym obszarze sprawami majątkowymi spółki.

W takiej sytuacji dla oceny, jak kształtuje się odpowiedzialność karna członków rady nadzorczej na tle powołanego przepisu, kluczowa jest wykładnia znamienia „zajmowania się sprawami majątkowymi”. Obowiązki członków rady nadzorczej wynikają natomiast z ustawy (por. art. 219 § 1 k.s.h. oraz art. 382 § 1 k.s.h.). Pytania i wątpliwości, co do tego, czy sprawowanie nadzoru nad działalnością spółki – jak zostało to określone zgodnie z treścią ww. przepisów kodeksu spółek handlowego – jest zajmowaniem się sprawami majątkowymi w rozumieniu art. 296 k.k., od czego uzależniona jest odpowiedzialność członków rady nadzorczej.

Wprawdzie pojawiają się głosy, iż samo sprawowanie nadzoru stanowi już zajmowanie się sprawami majątkowymi. Głosy te i poglądy, są jednak sprzeczne z dotychczasowym dorobkiem zarówno doktryny prawniczej, jak i orzecznictwa. Przyjmuje się bowiem, że dla uznania kogoś za osobę zajmującą się cudzymi sprawami majątkowymi, wymagane jest by został on wyposażony nie tylko w kompetencje prowadzące do zachowania i ochrony majątku, ale również do jego przysparzania. Oba te aspekty muszą wystąpić łącznie. W wyroku z dnia 20 października 2011 r., sygn. akt II AKa 145/11, Sąd Apelacyjny w Krakowie stwierdził, że:

„Za osobę zajmującą się cudzymi sprawami majątkowymi uznaje się tylko tego, kogo obowiązki i uprawnienia obejmują łącznie zarówno dbałość o uchronienie powierzonego mienia przed uszczerbkiem, zniszczeniem lub zagubieniem, pogorszeniem stanu interesów majątkowych, jak i wykorzystanie tego mienia w procesie gospodarowania w taki sposób, aby zostało ono powiększone lub wzrosła jego wartość. Przez zajmowanie się sprawami majątkowymi lub działalnością gospodarczą rozumie się wszelkie zachowanie polegające na decydowaniu w tych sprawach, współdziałaniu w decyzjach lub wpływaniu na rozstrzygnięcia bądź udzielaniu rady, jeśli jest się do tego zobowiązanym z jakiegokolwiek tytułu. W pojęciu “zajmowania się” nie mieszczą się czynności ściśle wykonawcze ani wykonanie ściśle oznaczonych i precyzyjnych poleceń lub wykonywanie obowiązków tylko w zakresie dbałości, aby stan mienia nie uległ pogorszeniu”.

W aspekcie art. 296 k.k. – zarówno przy ocenie nadużycia uprawnień, jak i niedopełnienia obowiązków – szczególne znaczenie ma, by osoba, która zaczyna zajmować się cudzymi sprawami majątkowymi, zadbała o precyzyjne zakreślenie przyznanych jej uprawnień i nałożonych na nią obowiązków. Ich nieprecyzyjne i ogólne określenie, pomimo, że nie prowadzi automatycznie do obarczania jej całym ryzykiem gospodarczym, to tworzy po jej stronie niewątpliwe ryzyko prawne (w tym karnoprawne). Znajduje to również odniesienie do członków rady nadzorczej.

Podsumowując, skoro ustawa określa ogólne oraz szczegółowe obowiązki członków rad nadzorczych spółek kapitałowych oraz uprawnienia służące ich wypełnianiu, to na tej podstawie przyjmuje się, że rada nadzorcza nie zajmuje się sprawami majątkowymi spółki w rozumieniu art. 296 k.k., co skutkuje brakiem możliwości przypisania członkom rady nadzorczej odpowiedzialności karnej w tym obszarze działania członków rady nadzorczej.

Umowa spółki albo statut może jednakże rozszerzyć uprawnienia rady nadzorczej. Przede wszystkim wówczas, gdy wynika to jednoznacznie z umowy spółki. W takich sytuacjach członek rady nadzorczej spółki, w zależności od tak nadanych (rozszerzonych) członkom rady nadzorczej uprawnień lub obowiązków, może być zaliczony do kręgu osób zajmujących się sprawami majątkowymi owej spółki w rozumieniu art. 296 k.k. i ponosić odpowiedzialność karną (dopuszcza to wprost art. 220 k.s.h. oraz art. 384 § 1 k.s.h). Najczęstsze rozszerzenie tych kompetencji, w praktyce może polegać na konieczności uzyskania zgody rady nadzorczej na dokonanie określonej czynności. Sytuacja, gdy członkowie rady nadzorczej mają realny wpływ na proces decyzyjny, otwiera już drogę do możliwości pociągnięcia ich do odpowiedzialności karnej.  Członek rady nadzorczej spółki może być zaliczony do kręgu osób zajmujących się sprawami majątkowymi owej spółki (art. 296 k.k.) przede wszystkim wówczas, gdy wynika to jednoznacznie z umowy spółki. Brak odpowiednich unormowań umownych nie pozwala na ponoszenie samodzielnej odpowiedzialności jako członek rady nadzorczej. Odpowiedzialność może jednak zostać oparta na przepisach art. 296 k.k. w zw. z art. 21 § 2 k.k., a więc w sytuacji współdziałania z członkiem zarządu (patrz wyrok Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z 23 marca 2016 r., sygn. akt: II AKa 64/16).

Odpowiedzialność członka rady nadzorczej może być badana w konkretnej sytuacji również na podstawie art. 296a § 1 k.k. przekupstwo menedżerskie czynne oraz art. 296a § 2 k.k. przekupstwo menedżerskie bierne.

Zgodnie z powołanymi przepisami kodeksu karnego, jeśli członek rady nadzorczej żąda lub przyjmuje korzyść majątkową lub osobistą albo jej obietnicę, w zamian za nadużycie udzielonych mu uprawnień lub niedopełnienie ciążącego na nim obowiązku mogące wyrządzić spółce szkodę majątkową albo stanowiące czyn nieuczciwej konkurencji lub niedopuszczalną czynność preferencyjną na rzecz nabywcy lub odbiorcy towaru, usługi lub świadczenia, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. Tej samej karze podlega, kto w wypadkach określonych wyżej udziela albo obiecuje udzielić korzyści majątkowej lub osobistej.

Odpowiedzialność karna na gruncie Kodeksu Spółek Handlowych

W przypadku odpowiedzialności karnej na gruncie przepisów kodeksu spółek handlowych należy wskazać na art. 587 k.s.h. Przepis art. 587 k.s.h. dotyczy przestępstwa polegającego na ogłaszaniu lub przedstawianiu organom spółki, władzom państwowym lub osobom powołanym do rewizji nieprawdziwych danych. Zgodnie z powołanym przepisem:

„§ 1. Kto przy wykonywaniu obowiązków wymienionych w tytule III i IV ogłasza dane nieprawdziwe albo przedstawia je organom spółki, władzom państwowym lub osobie powołanej do rewizji – podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.

• 2. Jeżeli sprawca działa nieumyślnie – podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku.”

Członkowie rady nadzorczej przy wykonywaniu obowiązków wymienionych w Tytule III (powstanie, funkcjonowanie, rozwiązywanie i likwidacja spółek kapitałowych) i IV (łączenie, podział i przekształcanie spółek handlowych) kodeksu spółek handlowych, mogą ponosić odpowiedzialność karną za przedstawianie fałszywych danych organom spółki, jeśli przedstawią walnemu zgromadzeniu sfałszowane sprawozdanie oraz w przypadku podania osobie powołanej do rewizji (biegłemu rewidentowi) fałszywych informacji, jak również przemilczenia informacji prawdziwych. Odnosi się to np. do bilansu, w którym oszacowano określone składniki majątkowe w sposób odbiegający od ich rzeczywistej wartości.

Przy czym dokonanie przestępstwa nie jest uzależnione od wystąpienia skutku w postaci wprowadzenia w błąd adresatów informacji. Przestępstwo podawania fałszywych danych jest czynem zabronionym, który może być popełniony nieumyślnie. Zatem sprawca nie musi działać z zamiarem popełnienia czynu, ale wystarczy, że przewidywał lub mógł przewidzieć popełnienie przestępstwa i mimo to nie zachował należytej ostrożności (staranności) wymaganej przy dokonywaniu tego typu czynności.

Oceniając należytą staranność członka rady nadzorczej należy mieć na uwadze zawodowy charakter jego działalności. Za popełnienie opisywanego występku ustawa przewiduje karę grzywny, ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. Za nieumyślne popełnienie tego przestępstwa grozi natomiast kara grzywny, kara ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku.

Odpowiedzialność karna na gruncie przepisów ustawy o rachunkowości

Podkreślić trzeba, że rada nadzorcza nie jest podmiotem, który jedynie dokonuje kontroli i oceny sprawozdania finansowego bez wpływu na jego tworzenie. Uczestniczy bowiem w procesie sporządzania sprawozdania finansowego oraz sprawozdania zarządu z działalności spółki. Wobec tego rada nadzorcza ma obowiązek dalej idący niż tylko obowiązek kontroli sprawozdań. Do obowiązków rady nadzorczej należy bowiem zapewnienie, żeby dokumenty te spełniały wymagania ustawy o rachunkowości. Wobec tego członkowie rady nadzorczej mają prawny obowiązek aktywnego uczestniczenia w procesie sporządzania sprawozdań oraz prowadzenia rachunkowości spółki.

Ustawa o rachunkowości zobowiązuje kierownika jednostki organizacyjnej oraz członków rady nadzorczej do zapewnienia, aby sprawozdanie finansowe, skonsolidowane sprawozdanie finansowe, sprawozdanie z działalności oraz sprawozdanie z działalności grupy kapitałowej spełniały wymagania przewidziane w ustawie. Kierownik jednostki oraz członkowie rady nadzorczej lub innego organu nadzorującego jednostki są zobowiązani do zapewnienia, aby sprawozdanie finansowe, skonsolidowane sprawozdanie finansowe, sprawozdanie z działalności oraz sprawozdanie z działalności grupy kapitałowej spełniały wymagania przewidziane w ustawie.

Zgodnie z art. 77 powołanej ustawy w przypadku nieprawidłowego sporządzenia sprawozdań, przewidziano dla ww. podmiotów karę grzywny lub karę pozbawienia wolności do lat 2, albo obie te kary łącznie w przypadku niesporządzenia sprawozdania ww. sprawozdań, sporządzenia ich niezgodnie z przepisami ustawy (później lub po terminie) lub zawarcia w tych sprawozdaniach nierzetelnych danych (art. 77 nieprawidłowe sporządzenie sprawozdań).

Odpowiedzialność karna na gruncie przepisów ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji

W zakresie odpowiedzialności karnej na podstawie ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji, trzeba wskazać na art. 23 ustawy, który odnosi się do bezprawnego ujawniania lub wykorzystywania tajemnic przedsiębiorstwa. Z ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji wynika, iż członek rady nadzorczej, który ujawnia innej osobie informację stanowiącą tajemnicę przedsiębiorstwa lub wykorzystuje we własnej działalności, jeżeli wyrządza to poważną szkodę spółce, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. Przez tajemnicę przedsiębiorstwa rozumie się informacje techniczne, technologiczne, organizacyjne przedsiębiorstwa lub inne informacje posiadające wartość gospodarczą, które jako całość lub w szczególnym zestawieniu i zbiorze ich elementów, nie są powszechnie znane osobom zwykle zajmującym się tym rodzajem informacji albo nie są łatwo dostępne dla takich osób, o ile uprawniony do korzystania z informacji lub rozporządzania nimi podjął, przy zachowaniu należytej staranności, działania w celu utrzymania ich w poufności (art. 23 bezprawne ujawnianie lub wykorzystywanie tajemnic przedsiębiorstwa).

Warto pamiętać, że członkowie rady nadzorczej nie mogą ujawniać tajemnic spółki, nie tylko w czasie obowiązywania jego mandatu, ale również po jego wygaśnięciu.

Odpowiedzialność karna członka rady nadzorczej za współsprawstwo

Popełnienie przestępstwa przez członka rady nadzorczej może nastąpić w formie pojedynczego sprawstwa wykonawczego, kiedy sprawca działa samodzielnie, ale również współsprawstwa, podżegania i pomocnictwa do przestępstwa. Może wystąpić również przypadek, tzw. sprawstwa kierowniczego i sprawstwa przez polecenie wydane osobie (kierowania popełnieniem czynu przez inną osobę lub osoby).

Powołując się na przytoczone wyżej orzeczenie Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu, należy zwrócić także uwagę na to, że odpowiedzialność karna członka rady nadzorczej może mieć podstawę, która nie wynika z samodzielnej odpowiedzialności członka rady nadzorczej. W sytuacji, gdy brak będzie podstaw do samodzielnej odpowiedzialności członka rady nadzorczej, może zajść sytuacją, w której będzie można mu przypisać odpowiedzialności za współsprawstwo, czy tzw. nie sprawcze postaci współdziałania: podżeganie lub pomocnictwo. W ramach niniejszego artykułu, nie sposób dokładnie omówić wszystkie możliwe konfiguracje, a zakres artykułu nie pozwala na szczegółowe odnoszenie się do tych kwestii.

Formy popełnienia przez członków rady nadzorczej przestępstwa z art. 296 k.k. nie ograniczają się zatem wyłącznie do sytuacji, w której zarząd zawiera oczywiście niekorzystną umowę za zgodą rady nadzorczej, a członkowie rady nadzorczej mają świadomości braku ekonomicznego uzasadnienia takiej transakcji. W praktyce występują bardziej złożone sytuacje, w których rada nadzorcza formalnie nie ma wpływu na decyzje (jej kompetencje nie zostały rozszerzone w umowie lub statucie spółki), jednakże nieformalnie wpływa na zarząd, np. swoimi opiniami, rekomendacjami.

W takiej sytuacji zaistnieją przypadki tzw. współsprawstwa kierowniczego albo polecającego, gdzie wykorzystując stosunek zależności, rada nadzorcza będzie wpływała na postępowanie zarządu. Taki stosunek zależności zazwyczaj istnieje w sytuacji, gdy członkowie zarządu są co do zasady powoływani i odwoływanie przez radę nadzorczą np. spółka akcyjna. Obawiając się utraty swojej posady – mogą być podatni na „nieformalne rady i wytyczne”. W praktyce niestety nierzadko występuje sytuacja, w której zarzuty organów ścigania są formułowane w oparciu o zeznania członków zarządu, którzy chcąc uzyskać niższy wymiar kary i przerzucić przynajmniej cześć odpowiedzialności również na inne osoby „wskazują osoby zaangażowane w dane działanie”.

Konsekwencje odpowiedzialności karnej członków rady nadzorczej

Konsekwencją odpowiedzialności karnej członka rady nadzorczej niezależnie od skazania sprawcy (warunkowego umorzenia postępowania) i zastosowania wobec niego sankcji karnej, może być również nałożenie na niego w postępowaniu karnym, środków o charakterze kompensacyjnym, odszkodowawczym. Typowym przykładem będzie tu nałożenie obowiązku naprawienia szkody wyrządzonej przez członka rady nadzorczej, tak spółce jak i innemu wierzycielowi. Egzekucja takiego środka po uzyskaniu tytułu wykonawczego, nadawanego przez sąd karny wydający orzeczenie, odbywa się już na zasadach postępowania cywilnego.

Wobec faktu, że członkiem organu spółki kapitałowej lub jej likwidatorem może być tylko osoba fizyczna o pełnej zdolności do czynności prawnych, a kodeks spółek handlowych zawiera wskazanie katalogu przestępstw, których popełnienie skutkuje zakazem uczestnictwa w organach spółki kapitałowej, skazanie członka rady nadzorczej skutkuje niemożliwością pełnienia przez niego funkcji w organach spółki oraz bycia likwidatorem. Zakaz ten powstaje z mocy prawa z chwilą uprawomocnienia się wyroku skazującego za przestępstwa określone w komentowanym przepisie. Trwa przez okres 5 lat od dnia uprawomocnienia się wyroku, chyba że wcześniej nastąpiło zatarcie skazania.

Przypisanie odpowiedzialności karnej członkowi rady nadzorczej, w związku z czynnościami wykonywanymi w ramach swojej funkcji w spółce, ma również istotne znaczenie i może być podstawą ewentualnej odpowiedzialności cywilnej lub organizacyjnej poszczególnych osób. Odpowiedzialności te są niezależne od odpowiedzialności karnej członka rady nadzorczej. Zgodnie z art. 293 i 483 k.s.h. członkowie zarządu i rady nadzorczej spółki z ograniczoną odpowiedzialnością oraz spółki akcyjnej (art. 300¹²⁵ k.s.h. w przypadku Prostej Spółki Akcyjnej) odpowiadają wobec spółki za szkodę wyrządzoną działaniem lub zaniechaniem sprzecznym z prawem lub postanowieniami statutu spółki, chyba że nie ponoszą winy. Odpowiedzialność ta obejmuje zarówno wyrządzoną spółce szkodę, jak i utracone przez spółkę korzyści (tak np. wyroku Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z 19.11.2020 r., I AGa 67/20, Legalis). Nie ma także znaczenia to, czy członek organu wyrządza szkodę poprzez swoje działanie, jak i zaniechanie. Konieczną przesłanką odpowiedzialności osób wchodzących w skład wymienionych organów jest zatem bezprawność ich działania, a taka zostaje stwierdzona w przypadku ustalenia odpowiedzialności karnej członków rady nadzorczej. Należy podkreślić, iż zgodnie z art.11 kodeksu postępowania cywilnego „Ustalenia wydanego w postępowaniu karnym prawomocnego wyroku skazującego co do popełniania przestępstwa wiążą sąd w postępowaniu cywilnym. Jednakże osoba, która nie była oskarżona może powoływać się w postępowaniu cywilnym na wszelkie okoliczności wyłączające lub ograniczające jej odpowiedzialność cywilną”.

Istotne jest, że o ile odpowiedzialność karna członka rady nadzorczej ma zawsze charakter osobisty, to odpowiedzialność cywilna przy organach wieloosobowych takich jak np. rada nadzorcza będzie mieć charakter solidarny. Może również zaistnieć przypadek, że członek rady nadzorczej będzie jednocześnie pracownikiem spółki i członkiem rady nadzorczej. W takiej sytuacji, w przypadku wyrządzenia szkody, w grę będzie wchodzić jego odpowiedzialność jako członka zarządu i jako pracownika. Jego odpowiedzialność korporacyjna i pracownicza istnieją niezależnie od siebie. Wybór i określenie zasady odpowiedzialności, będzie zależeć od kwalifikacji przez spółkę danego roszczenia. Są to istotne różnice w odniesieniu do odpowiedzialności karnej. Odpowiedzialność członków rady nadzorczej wobec wierzycieli (podmiotów trzecich, w tym także samej spółki) nie jest jednak przedmiotem szerszych rozważań podjętych w artykule.

Praktyczne wnioski dla nadzorców spółek

Koniecznym dla przypisania odpowiedzialności członkowi zarządu jest ustalenie jego zamiaru popełniania danego czynu. W tym zakresie należy zwrócić uwagę na zmiany wprowadzone od 13.10.2022 r. nowelizacją kodeksu spółek handlowych. Rady nadzorcze otrzymały nowe narzędzia (zwłaszcza do kontroli zarządu), a ich kompetencje, obowiązki wzrosły. Wprowadzono zarazem regulację, że członek zarządu, rady nadzorczej oraz likwidator nie narusza obowiązku dołożenia staranności wynikającej z zawodowego charakteru swojej działalności, jeżeli postępując w sposób lojalny wobec spółki, działa w granicach uzasadnionego ryzyka gospodarczego, w tym na podstawie informacji, analiz i opinii, które powinny być w danych okolicznościach uwzględnione przy dokonywaniu starannej oceny, co ma chronić te osoby przed odpowiedzialnością w zakresie skutków podjętych decyzji, które w świetle dostępnych na moment podjęcia decyzji wskazań i rekomendacji wydawały się być uzasadnione, ale w rezultacie okazały się być zupełnie nietrafione (art. 293 § 3 k.s.h., art. 483 § 3 k.s.h.). Kształtuje to zasadę odpowiedzialności członków organów w oparciu o zasadę biznesowej oceny sytuacji i zasadę lojalności.

Pomimo, że dokonane zamiany dotyczą bezpośrednio odpowiedzialności cywilnej członków organów spółki, w tym rady nadzorczej, to spełnienie opisanych wyżej warunków w działaniu członków rady nadzorczej, bez wątpienia będzie mieć również wpływ na ocenę ich zachowania i stosunek (zamiar) członka rady nadzorczej popełnienia czynu zabronionego. A tym samym wpływa na kwestię odpowiedzialności karnej członków rady nadzorczej. Powyższe, również w aspekcie karnej odpowiedzialności członków rad nadzorczych, wskazuje na celowość bardziej przemyślanego działania i podejmowania poszczególnych decyzji przez radę nadzorczą, w ramach których zalecane jest przed podjęciem przez radę nadzorczą działań mogących skutkować odpowiedzialnością członków rad nadzorczych, wykonanie wskazanych przez ustawodawcę a opisanych powyżej czynności. Członkowie rady nadzorczej przed odpowiedzialnością mogą się bronić, wykazaniem, że podjęli wszelkie możliwe działania w celu zminimalizowania ryzyka dla spółki i przestrzegania obowiązujących przepisów. W szczególności, że przy zachowaniu staranności podejmowali racjonalne decyzje, konsultowali inne decyzje. Nie tylko z innymi członkami rady nadzorczej, ale również uzyskiwali dodatkowe informacje, opinie w danej sprawie. W praktyce funkcjonowania rad nadzorczych spółek, najczęściej będzie to uzyskiwanie stosownych, dodatkowych informacji czy analiz i opinii (np. prawnych czy ekonomicznych, operatów). Wyraźnego podkreślenia wymaga, że nie zwalnia członków rady nadzorczej z odpowiedzialności, samo wdrożenie i powołanie osoby odpowiedzialnej za system Compliance w spółce. Wdrożenie i utrzymanie systemu Compliance to obowiązek Zarządu. Nadzór nad spółką pozostaje jednakże zawsze obowiązkiem rady nadzorczej, za co jej członkowie ponoszą odpowiedzialność. Również karną w przypadkach wskazanych w ustawie.